آشنایی با انواع نشانه‌

از دانستنی‌های لازم برای خواندن و آفریدن آثار گرافیکی، آشنایی با انواع نشانه است. در این نوشته با چهار نوع نشانۀ تصویری آشنا می‌شویم: نمادها، نمایه‌ها، شمایل‌ها و نشانه‌های رفتاری. چنین شناختی به دو امید است:

امید اول: درک بهتر آثار گرافیکی.

امید دوم: گسترش دایرۀ واژگان تصویری برای بیان تصویری روشن و خلاقانه.

نشانه چست؟

نشانه هر چیزی است که بر دیگری اشارۀ معنادار کند. نشانگی الگویی سه وجهی است: نشانه، موضوع و کاربر. نشانۀ کبوتر سفید را تصور کنید: شکل کبوتر؛ نشانه، صلح؛ موضوع و کاربر هموست که صلح را از کبوتر برداشت می‌کند. ارتباط نشانه‌ها با موضوعاتشان یکسان نیست و تفاوت نشانه‌ها از همین تفاوت سرچشمه می‌گیرد. این ارتباط گاهی اختیاری، گاه حقیقی و گاه شباهت‌گونه است. از همینجا نشانه‌های اختیاری را «نماد»، نشانه‌‌های واقعی را «نمایه» و نشانه‌های شبیه را «شمایل» می‌نامیم. نماد مانند قلب به‌نشانۀ دوست‌داشتن، نمایه مانند خورشید به‌نشانۀ روز یا هوای آفتابی و شمایل مانند ریشه به‌نشانۀ پایداری.

در ادامه با انواع نشانه‌ بیشتر آشنا می‌شویم:

نمادها

در نمادها نشانگی قراردای و اختیاری است و ارتباطی با واقعیت ندارد. چنین نشانه‌هایی ممکن است تا حدی جهان‌شمول شوند. مانند کبوتر سفیدِ صلح. یا ممکن است در فرهنگ‌ها، زمان‌ها و موقعیت‌های گوناگون، متفاوت باشند. برای نمونه حالتی از نمایش دو انگشت کنار شصت (به‌شکل V) در جنگ جهانی دوم نماد پیروزی بود و در جنگ ویتنام نماد ضد جنگ. یا مشکی که در موقعیتی نماد عزاست و در موقعیتی دیگر رنگ عشق. یا قلب قرمز که برای محبوب نماد عشق است و زیر پست دوست نشانۀ نمادین پسند و احترام.

آموزش در نمادها مهم است. برای نمونه می‌توانید الفبای فارسی را نظامی نمادین برای ارتباط بیین گروهی از انسان‌ها در نظر بگیرید که نمادهای قرارداری این ارتباط را آموخته‌‌اند و به کار می‌گیرند. هر چند نظام نوشتاری طی قرن‌ها زندگی انسان بسیار فراتر از یک نشانۀ نمادینِ ساده گسترش یافته است.

 

نمایه‌ها

گروه دوم نشانه‌ها نمایه‌ها هستند که نشانگی در آن‌ها حقیقی است و نشانه با موضوع پیوستگی و ارتباطی  مستقیم دارد. ارتباطی  قابل مشاهده یا قابل استنتاج. دیدنی یا فهمیدنی.

به قول مولوی:

آفتاب آمد دلیل آفتاب

گر دلیلت باید از وی رو متاب

برای نمونه ردپا نمایۀ عابر، بخار فنجان نمایۀ نوشیدنی گرم، حرکت عقربک ساعت نمایۀ گذر زمان، عکس و فیلم نمایۀ لحظات ثبت‌شده، آثار هنرمند، نمایۀ سلیقۀ و سلوک هنری او و کتاب‌های کتابخانه، نمایۀ شیفتگی‌های صاحب کتابخانه است. حروف اشاره نمونۀ نمایه‌ها در زبان‌اند: این، آن، اینجا، آنجا، …

 

شمایل‌ها

گونۀ سوم نشانه‌ها شمایل‌ها هستند که نشانگی آن‌ها شباهت‌گونه است. گاهی شباهتی  ساده مانند کاریکاتورها یا  تصویرسازی‌ها که مانند عکس‌ها حقیقی نیستند اما با کلیت موضوع شباهت دارند . گاهی شباهتی نه میان کلیت نشانه  و موضوع بلکه میان اجزایی از آن‌‌ها. برای نمونه  اگر در پوستری با موضوع «غیر قابل پیش‌بینی بودن زلزله» حروف و جملات عنوان پوستر زیرورو، آشفته و گسسته طراحی شوند، اینجا شباهت نه با کلیت زلزله بلکه با اجزاء یا ویژگی‌هایی از زلزله است. چنین شمایل‌هایی را نمودار نامیده‌اند.

 

 اما گاهی شباهت بین نشانه و موضوع تشابه معنایی است. تشابه معنایی میان دو قلمرو متفاوت.  چنین شمایل‌هایی  استعاره‌های بصری‌اند. مانند شمایل ریشۀ درخت که استعاره‌ای از پایداری است یا کارهای کریستف نیمان که می‌کوشد هر چیزی را چیز دیگر ببیند. شیشۀ جوهر را دوربین عکاسی، درب اسپری را کلۀ کرگردن، برج را گوشواره‌، چای کیسه‌ای را پیشبند و قیچی را بخشی از بدن انسانی در حال مطالعه.

یا کارهای «رسول آی» که ازدواج اشتباه را تله‌ای مرگبار، خطوط سبقت جاده را تابوت، سیستم آموزشی نادرست را سردرگمی و استفادۀ نادرست از شبکه‌های اجتماعی را چونان گرداب به استعاره تصویر می‌کند.

نشانه‌های رفتاری

در گونۀ دیگر از شمایل‌ها فقط پای یک رفتار یا کاربرد مشترک بین نشانه و موضوع در میان است. مَثَل اعلایش کودکی که انگشت اشاره را به نشانۀ هفت‌تیر نشانه می‌گیرد. یا کودکی که اسب‌وار سوارِ جارو می‌شود. اینجا رابطۀ بین نماد و موضوع نه قرارداد است نه حقیقت، نه شباهت ساده و نه شباهت در اجزا و نه شباهت در معنا بلکه شبیه‌سازی یک رفتار بین نشانه و موضوع در میان است. چنین نشانه‌هایی را امبرتو اکو نشانه‌های شمایلی حرکتی یا رفتاری نامیده است.

تمرین

یک:

بکوشید در جلد کتاب‌ها یا پوسترها یا حتی ایموجی‌ها نشانه‌های تصویری را تشخیص دهید.

دو:

برای محتوایی که تولید می‌کنید نمونه‌هایی از چهار نوع نشانه فهرست کنید. برای نمونه اگر محتوای شما دربارۀ اهمیت «نوشتن» است، برای «نوشتن» به‌تفکیک نمادها،‌نمایه‌ها، شمایل‌ها و نشانه‌های رفتاری را جستجو و فهرست کنید.

نکتۀ آخر:

دسته‌بندی نشانه‌ها برای فهم و به‌کاربردن بهتر آن‌هاست و در واقع نشانه‌ها با توجه به بافتی که در آن به کار گرفته می‌شوند ممکن است در آنِ واحد نقش‌های متفاوت و پیوسته داشته باشند. برای نمونه نشانۀ قلب در یک پوستر ممکن است هم‌زمان شمایل عضوی از بدن به نام قلب و نیز نماد سلامتی باشد.

نسخۀ صوتی این نوشته:

 

منابع:

«درآمدی بر نشانه‌شناسی گرافیک معاصر ایران»، علیرضا یزدانی، مؤسسۀ فرهنگی پژوهشی چاپ و نشر نظر

زبان و بیان تصویر، مصطفی اسداللهی، انتشارات فاطمی

وبسایت christophniemann.com

وبسایت posteriran.ir

 

مرتضی عباسی

استودیو چشم‌خانه